FAQ: Nachtwerk (vaker) vermijden

14 vragen en antwoorden
Gerelateerd: Richtlijn Nachtwerk en gezondheid

1. Hoeveel nachtwerkers telt Nederland?

13,5% van de beroepsbevolking verricht soms of regelmatig nachtwerk. Het gaat om ongeveer 1,2 miljoen werkenden.

Naar themapagina Nachtwerk | Naar index FAQ

2. Wanneer spreken we van nachtwerk?

Nachtwerk is volgens de definitie van de Gezondheidsraad werk dat wordt verricht gedurende uren waarin het lichaam van nature is ingesteld op rust, waardoor het dag-nachtritme van het lichaam  wordt verstoord. Diensten die gedeeltelijk in de nacht vallen of werken in verschillende tijdzones (denk aan de luchtvaart) tellen ook als nachtwerk.

Naar themapagina Nachtwerk | Naar index FAQ

3. Waar vindt veel nachtwerk plaats?

 

De top 10 beroepsgeroepen onder nachtwerkers in 2020 (bron: CBS)

Naar themapagina Nachtwerk | Naar index FAQ

4. Waarom is nachtwerk zo ongezond?

Werken tijdens de nacht verstoort het dag- nachtritme van het lichaam. Dit leidt tot een wetenschappelijk bewezen verhoogd risico op diabetes mellitus (type 2), en hart- en vaatziekten. Ook is er een groter risico op slaapproblemen. Over een mogelijk verhoogd risico op borstkanker is het tot nu toe verrichte onderzoek niet eenduidig. Op grond van deze gegevens heeft de Gezondheidsraad in 2017 het advies uitgebracht om nachtwerk waar mogelijk te beperken.

Naar themapagina Nachtwerk | Naar index FAQ

5. Waarom is extra aandacht voor nachtwerk nodig?

Het advies van de Gezondheidsraad om nachtwerk waar mogelijk te beperken is onvoldoende opgepakt. De collectieve aandacht voor nachtwerk is op dit moment voornamelijk gericht op:

  • naleving van de Arbeidstijdenwet en het Arbeidstijdenbesluit, die alleen minimumnormen voor nachtwerk geven. Bijvoorbeeld: het maximale aantal nachtdiensten dat een werknemer in een bepaalde periode mag doen en hoeveel rust hij daartussen minimaal moet krijgen;
  • maatregelen om bestaand nachtwerk zo veilig en gezond mogelijk te laten verlopen;
  • de vraag wanneer een individuele werknemer dit werk beter niet kan doen;
  • de vraag of nachtwerk een van de kenmerken is van een ‘zwaar beroep’.

Kortom: nachtwerk zélf staat nog steeds niet of nauwelijks ter discussie.

De heersende tendens is om nachtwerk als economisch onvermijdelijk en min of meer vanzelfsprekend te zien. We accepteren op voorhand dat het erbij hoort en kijken vervolgens hoe we het zo draaglijk mogelijk kunnen houden. Dit is niet in overeenstemming met het advies van de Gezondheidsraad. En ook niet met wat de arbeidshygiënische strategie in de Arbowet voorschrijft. Beiden verlangen juist dat we aan de hand van de beschikbare wetenschappelijke informatie bewuste keuzes maken over nachtwerk en deze manier van werken waar mogelijk vermijden.

Naar themapagina Nachtwerk | Naar index FAQ

6. Loopt het risico op gezondheidsklachten op naarmate iemand langer nachtwerk verricht?

Ja. Onder nachtwerkers zijn degenen die langdurig nachtwerk verrichten een hoog risicogroep. 

  • Iemand die 40 jaar nachtwerk heeft verricht, heeft daarmee een geschat verhoogd risico op diabetes of een hart- of vaatziekte van respectievelijk 7 en bijna 8 procentpunten vergeleken met iemand die geen nachtwerk heeft verricht.
  • Na vijf jaar werken in nachtdiensten kan naar schatting 3% van de gevallen van diabetes mellitus (type 2) bij nachtwerkers worden verklaard door nachtwerk, na 40 jaar werken in nachtdiensten is dat naar schatting opgelopen tot zo’n 21%.
  • Voor hart- en vaatziekten worden naar schatting respectievelijk zo’n 4% tot 23% van de gevallen onder nachtwerkers veroorzaakt door nachtwerk.

(Bron: Gezondheidsraad 2017)

Naar themapagina Nachtwerk | Naar index FAQ

7. Wanneer is sprake van (on)vermijdbaar nachtwerk?

Dat is de hamvraag. Het is niet mogelijk hierop een eenduidig antwoord te geven, dit moeten werkgever, werknemers en arboprofessionals per branche, per organisatie en uiteindelijk ook per situatie bepalen. Het ligt voor de hand dat zij hierbij voor bepaalde beroepen tot de conclusie komen dat nachtwerk niet of alleen tegen onaanvaardbare consequenties volledig te vermijden is. Er zijn zeker situaties denkbaar waarin met de continuïteit van het werk belangen zijn gediend die zwaarder wegen dan het gezondheidsbelang van de werknemer. Denk bijvoorbeeld aan de brandweer, de politie en de zorg, waar sprake is van grote maatschappelijk belangen. In andere beroepen zal een weging moeten plaatsvinden van gezondheids- en economische belangen.  

Waar het om gaat, is dat deze weging van belangen in alle beroepen en sectoren met nachtwerk daadwerkelijk plaatsvindt. En dat we haar steeds opnieuw in alle zorgvuldigheid uitvoeren, om te bepalen of het werkelijk noodzakelijk is werkenden bloot te stellen aan de risico’s van nachtwerk. Met als uitgangspunt de arbeidshygiënische strategie, die voorschrijft dat de werkgever risico’s zoveel mogelijk bij de bron wegneemt. En de Arbowet, die hem verplicht tot een voortdurende verbetercyclus, met zorgvuldige weging van nieuwe inzichten en de stand van de wetenschap en de dienstverlening.

Naar themapagina Nachtwerk | Naar index FAQ

8. Hoe kan een werkgever of organisatie nachtwerk (waar mogelijk) vermijden?

Om hier goed antwoord op te geven, is het noodzakelijk om een RI&E op te stellen of uit te voeren. Enkele praktische tips voor werkgevers zijn:

  • Neem nachtwerk op in de Risico Inventarisatie en Evaluatie (RI&E).
  • Kijk kritisch naar alle werkprocessen die in de nacht plaatsvinden. Zijn ze allemaal onvermijdelijk? Zijn er alternatieven? Heeft er in alle gevallen een zorgvuldige weging plaatsgevonden van gezondheids- en andere belangen?
  • Heroverweeg de noodzaak van service- of snelheidsgaranties die tot nachtwerk leiden. Moet een pakketje bijvoorbeeld altijd de volgende dag in huis zijn, of een reparatie acuut worden uitgevoerd? Is het mogelijk om de klant of opdrachtgever (ook) alternatieve opties aan te reiken?

Kijk ook naar mogelijkheden om nachtwerk te beperken, denk bijvoorbeeld aan:

  • waar mogelijk gebruikmaken van slaapdiensten en bereikbaarheidsdiensten in plaats van reguliere nachtdiensten;
  • aanpassen van aanvangstijden van diensten;
  • inroosteren van parallelle ploegen in dagdiensten;
  • nagaan of voor alle functies nachtwerk noodzakelijk is; 
  • en of ’s nachts een gelijke bezetting nodig is als overdag.
  • Ga bij het opstellen van het plan van aanpak na of de arbocatalogus van uw eigen of een aanverwante branche zinvolle maatregelen bevat om nachtwerk te vermijden.

Neem mogelijke nadelige gezondheidsgevolgen van nachtwerk op in het periodiek arbeidsgezondheidskundig onderzoek (PAGO) of preventief medisch onderzoek (PMO). Zo kunt u monitoren of zich klachten voordoen die het noodzakelijk maken om het aanpak bij te stellen of aan te scherpen.

Naar themapagina Nachtwerk | Naar index FAQ

9. Wat kan ik als arboprofessional doen om te helpen nachtwerk (waar mogelijk) te vermijden?

Professionals op het gebied van de arbeidsgerelateerde zorg kunnen vanuit hun rol werkgevers informeren over de gezondheidsrisico’s van nachtwerk en de noodzaak van nachtwerk ter discussie stellen. Dat kan bijvoorbeeld via toetsing van de RI&E en via de NVAB-preventiecyclus (benutten spreekuurinformatie voor preventief advies).

Wat u als arboprofessional kunt doen:

  • Kom goed beslagen ten ijs. Werk op het gebied van preventie samen met de andere kerndisciplines, zodat alle risico’s goed in beeld zijn en worden meegewogen.
  • Adviseer de werkgever om werknemers voorlichting te geven over risico’s van nachtwerk. Hij is hier wettelijk toe verplicht.
  • Beschouw naleving van de Arbeidstijdenwetgeving als vertrekpunt, niet als eindpunt. De voortdurende verbetercyclus in de Arbeidsomstandighedenwet verplicht u hiertoe. Adviseer de werkgever om, zoals wettelijk verplicht, nachtwerk op te nemen in de RI&E en het Plan van Aanpak, inclusief alle overwegingen om nachtwerk in stand te houden. Op deze manier is het mogelijk om die overwegingen steeds te blijven toetsen.
  • Breng de risico’s en bijbehorende maatregelen in kaart volgens de arbeidshygiënische strategie.
  • Adviseer de werkgever om alleen gebruik te maken van nachtwerk als daarvoor gegronde redenen zijn. En als die er zijn om deze manier van werken zo min mogelijk toe te passen. Denk bij beperken van nachtwerk ook aan:
    • aanpassen van aanvangstijden van diensten;
    • inroosteren van parallelle ploegen in dagdiensten;
    • nagaan of voor alle functies nachtwerk noodzakelijk is; 
    • nagaan of ’s nachts een gelijke bezetting nodig is als overdag.

Naar themapagina Nachtwerk | Naar index FAQ

10. Hoe kan ik nachtwerk opnemen in de RI&E en het plan van aanpak?

Voor nachtwerk gelden meerdere specifieke aandachtspunten in de RI&E en het Plan van Aanpak. Beoordeel in de RI&E en het bijbehorende Plan van Aanpak of er een adequaat preventiebeleid is dat voldoende aandacht besteedt aan tenminste de volgende onderwerpen:

  • De mogelijke gevolgen van het nachtwerk op de gezondheid en veiligheid van de werkenden.
  • Overwegingen om gebruik te maken van nachtwerk.
  • (Voorgenomen) maatregelen in het Plan van Aanpak, inclusief de ordening daarvan volgens de arbeidshygiënische strategie.
  • Afwijkende arbeidsomstandigheden tijdens de nachtdienst ten opzichte van overdag.
  • De mate waarin het rooster voldoet aan de vuistregels voor gezond roosteren*, inclusief het vermijden van eventuele verstoringen ten gevolge van bijvoorbeeld overwerk, verschuivingen en ruilen van diensten.

    * Er bestaat geen gezond rooster met nachtwerk, maar de regels kunnen de negatieve effecten van nachtwerk verminderen.
     

  • De mogelijkheid om te rusten of te slapen op het werk of onmiddellijk na de dienst, of het aanbieden van bedrijfsvervoer, om onveilige situaties in het woon-werkverkeer te voorkomen.
  • Combinatiebelasting (nachtwerk en andere bezwarende omstandigheden als veiligheidsrisico’s, fysieke belasting, mentale (onder)belasting, alleen werken, overwerk).
  • De werk-privébalans en de mogelijkheid dit te bespreken met de werkende.

Loopbaanbeleid: wordt er op tijd besproken, ook bij jongere werkenden, wat verwachtingen zijn over het blijven verrichten van nachtwerk en financiële aspecten ten aanzien van nachtwerk?

Naar themapagina Nachtwerk | Naar index FAQ

11. Hoe kan ik nachtwerk goed meenemen in een PAGO/PMO?

Het regelmatig aanbieden en uitvoeren van een PAGO/PMO is voor de werkgever een verplichting vanuit de Arbowet. Volgens Europese wetgeving hebben alle werkenden die starten met nachtwerk recht op zo'n onderzoek. Houd rekening met de volgende uitgangspunten:

  • Voer een PAGO/PMO uit bij alle werkenden die voor het eerst nachtwerk gaan verrichten.
  • Een PAGO/PMO wordt bij voorkeur eens per vier jaar uitgevoerd voor de gehele populatie, en eens per twee jaar voor werkenden met een verhoogd risico op cardio-metabole aandoeningen.
  • Identificeer werkenden die negatieve gezondheidseffecten ervaren van nachtwerk door middel van vragenlijstonderzoek. Ga naar De vragenlijst voor de PMO module nachtwerk.

Naar themapagina Nachtwerk | Naar index FAQ

12. Wat kan ik als arboprofessional doen als er sprake is van onvermijdbaar nachtwerk?

Werkgevers adviseren

Als een werkgever niet om nachtwerk heen kan, is het noodzakelijk om werkgevers te adviseren over:  

  • zo gezond mogelijk roosteren;
  • het vermijden van combinatiebelasting (nachtwerk en andere bezwarende omstandigheden als veiligheidsrisico’s, fysieke belasting, mentale (onder)belasting, alleen werken, overwerk);
  • goede voorlichting voor werkenden.

Op pagina 13-14-15 van de richtlijn Nachtwerk en gezondheid vindt u meer informatie over voorlichting, slaaphygiëne en individuele adviezen voor werkenden

PMO aanbieden en uitvoeren
Het regelmatig aanbieden en uitvoeren van een PMO is voor de werkgever een verplichting vanuit de Arbowet. Volgens Europese wetgeving hebben alle werkenden die starten met nachtwerk recht op een PMO.

PMO gericht op nachtwerk heeft als doel om te screenen of er werkenden zijn met negatieve effecten op de gezondheid, namelijk slaapproblemen of vermoeidheidsklachten, of een verhoogd risico op cardio-metabole aandoeningen (hart- en vaatziekten, Diabetes Mellitus type 2, cardio-metabool syndroom). Ook wordt gescreend op ervaren onveilige situaties of problemen vanwege andere arbeidsomstandigheden ’s nachts. Waar nodig kunnen op basis van de screening interventies worden aangeboden. Daarnaast geeft het PMO inzicht in de gezondheidsrisico’s van werken in de nacht en mogelijkheden voor preventie. Een PMO module Nachtwerk kan deel uitmaken van een breder PMO, als uit de RI&E blijkt dat er ook sprake is van andere risico’s.

Op pagina 16 - 17 van de Richtlijn Nachtwerk en gezondheid vindt u meer informatie over Preventief Medisch Onderzoek (PMO)

Individuele begeleiding bieden en interventies inzetten
Blijkt uit een spreekuur op basis van de screening tijdens het PMO, of op basis van het arbeidsomstandighedenspreekuur of verzuimspreekuur dat er sprake is van gezondheidsrisico’s onder nachtwerkers? Dan kunt u overgaan tot individuele begeleiding en interventies volgens de arbeidshygiënische strategie. Hierbij wordt eerst aandacht gevraagd voor de noodzaak van nachtwerk, dan voor arbeidsomstandigheden en daarna voor het rooster en verstoringen van het rooster. Indien nodig worden vervolgens individuele interventies toegepast volgens een stepped care model.

Op pagina 18 t/m 31 van de Richtlijn Nachtwerk en gezondheid vindt u meer informatie over individuele begeleiding en interventies bij slaapklachten en vermoeidheid. U kunt nachtwerkers verwijzen naar de werknemersversie van de richtlijn op thuisarts.nl: Ik werk vaak 's nachts. Hoe blijf ik gezond?

Naar themapagina Nachtwerk | Naar index FAQ

13. Hoe kan ik werkenden identificeren die negatieve gezondheidseffecten ervaren van nachtwerk?

Met behulp van een vragenlijstonderzoek kunt u werkenden identificeren die gezondheidsklachten ervaren door nachtwerk. De vragenlijst PMO module nachtwerk wordt gebruikt voor het identificeren van werkenden:

  • met slaapproblemen of vermoeidheidsklachten;
  • die onveilige situaties ervaren die te maken hebben met vermoeidheid of concentratieproblemen
  • die problemen ervaren vanwege andere arbeidsomstandigheden ’s nachts dan overdag
  • met een verhoogd risico op cardio-metabole aandoeningen.

Op basis van het onderzoek kunt u:

  • individuele werkende uitnodigen voor het spreekuur;
  • en de resultaten van de screening op groepsniveau analyseren en de uitkomsten gebruik voor de RI&E, en voor de keuze van interventies voor het Plan van Aanpak

Ga naar de vragenlijst voor de PMO module nachtwerk.

Naar themapagina Nachtwerk | Naar index FAQ

14. Het aantal nachtwerkers is in 2020 gedaald ten opzichte van voorgaande jaren. Is extra aandacht nog wel nodig?

Ja aandacht is nog steeds nodig. NVAB mikt niet per definitie op minder nachtwerkers, maar op een zorgvuldigere afweging van de noodzaak van nachtwerk. Dat is ook precies wat de bronaanpak in de Arbeidsomstandighedenwet voorschrijft. Als het totale aantal nachtwerkers daalt, maar een groot deel van het resterende nachtwerk niet noodzakelijk is, verrichten nog steeds te veel mensen werk dat onnodig ongezond is.

Ook vindt de NVAB het nog iets te vroeg om bij deze cijfers uit te gaan van een structurele verbetering. De daling wordt bovendien mede beïnvloed door coronamaatregelen zoals het geval is bij bijvoorbeeld horecapersoneel. En er is nog veel ruimte voor verbetering: zo ligt het percentage nachtwerkers in Nederland hoger dan het gemiddelde van de Europese Unie (bron CBS) en heeft slechts ongeveer een derde van alle Nederlandse bedrijven een RI&E waarin daadwerkelijk alle belangrijke risico’s zijn geïnventariseerd (bron Inspectie SZW, jaarplan 2020). 

Naar themapagina Nachtwerk | Naar index FAQ